گسترش فناوری‌های دیجیتال و عبور از قراردادهای کاغذی به سمت قراردادهای الکترونیک و نهایتاً قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین، یکی از مهم‌ترین تحولات قرن بیست‌ویکم در عرصۀ حقوق قراردادها محسوب می‌شود. اصل حاکمیت اراده که شالودۀ نظام قراردادی در حقوق کلاسیک است، با ظهور این فناوری‌ها با پرسش‌ها و چالش‌های اساسی روبه‌رو شده است؛ از جمله اینکه در قراردادهای هوشمند که بر پایۀ کُدهای خوداجرا طراحی می‌شوند، «اراده» چگونه شکل می‌گیرد، چگونه تفسیر می‌شود، و جایگاه آن در برابر اجرای خودکار و غیرقابل‌توقف تعهدات چیست. هدف پژوهش حاضر، تحلیل تطبیقی و تبیین جایگاه اصل حاکمیت اراده در دو بستر متفاوت یعنی قراردادهای الکترونیک و قراردادهای هوشمند است تا روشن شود در چه حد می‌توان قواعد سنتی حاکم بر اراده را به این نوع قراردادها تسری داد یا آن‌ها نیازمند بازتعریف و بازسازی مفهومی‌اند. روش تحقیق، توصیفی–تحلیلی و مبتنی‌بر مطالعۀ کتابخانه‌ای و بررسی اسناد بین‌المللی، قوانین ایران، اتحادیه اروپا و رویه‌های حقوقی نوظهور است. در بخش نخست، ارکان تشکیل اراده در قراردادهای الکترونیک و تأثیر ابزارهای دیجیتال مانند امضاهای الکترونیکی، رضایت از راه دور و عدم‌تقارن اطلاعات بررسی شده است. در بخش دوم، با تمرکز بر قراردادهای هوشمند، مباحثی همچون اراده در قالب کد، تبدیل قصد طرفین به الگوریتم‌های ماشینی، چالش‌های خطا در کدنویسی، دشواری تفسیر و محدودیت امکان عدول از تصمیمات اولیه تحلیل شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه قراردادهای الکترونیک همچنان به‌طور کامل در چهارچوب سنتی اصل حاکمیت اراده می‌گنجند، اما قراردادهای هوشمند به دلیل ماهیت خوداجرا، عدم انعطاف در تفسیر، و نقش پررنگ واسطه‌های فناورانه، نوعی «اراده حداقلی و پیشینی» را جایگزین اراده پویای انسانی می‌کنند. در جمع‌بندی، نتیجه گرفته می‌شود که حقوق قراردادها نیازمند بازنگری در قواعد موجود و ایجاد چارچوب‌های حمایتی، تفسیری و نظارتی جدید برای حفظ تعادل میان نوآوری و تضمین آزادی اراده طرفین در بسترهای دیجیتال نوظهور است.

قراردادهای الکترونیک قراردادهای هوشمند حاکمیت اراده بلاک‌چین حقوق تطبیقی